تخت جمشید | یادگاری کم‌نظیر از دوران هخامنشیان

با تخت جمشید و پایتخت هخامنشیان آشنا شویم

به راحتی می‌توانیم ادعا کنیم تخت جمشید برای بیشتر ایرانی‌ها نامی آشناست و از آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران یاد می‌کنند.

این مجموعه تاریخی با شکوه که پایتخت هخامنشیان بود به نام‌هایی مانند پارسه، پرسپولیس و چهل منار هم شناخته می‌شود.

ساخت تخت جمشید از ۵۱۸ سال پیش از میلاد مسیح در زمان داریوش اول شروع شد و تا دوران پادشاهی اردشیر سوم ادامه داشت و کاخ‌ها و تالارهای زیادی به آن اضافه شد. این مجموعه در ۶۰ کیلومتری شیراز و بین کوه رحمت و مرودشت قرار دارد.

این منطقه تا سال‌های زیادی مقر فرمانروایی پادشاهان هخامنشی بود اما متاسفانه توسط اسکندر مقدونی سوزانده  و به ویرانه تبدیل شد. با این حال این بنا هنوز مورد توجه علاقه‌مندان به معماری و تاریخ و تمدن ایران است. تخت جمشید یا به قول یونانی‌ها پرسپولیس از کاخ‌ها، کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های متعددی ساخته شده است و اگر تا انتهای این مطلب ما را همراهی کنید با بیشتر آن‌ها آشنا خواهید شد.

همچنین اگر قصد سفر به این شهر تاریخی و زیبا را دارید و تمایل دارید اقامت راحت و ارزانی داشته باشید، در اتاقک می‌توانید با اجاره سوئیت در شیراز خیال خود را از بابت سفر و اقامت راحت کنید.

آشنایی با بخش‌های مختلف شهر پارسه

شهر تاریخی تخت جمشید روی سکوئی به وسعت ۲۱۵ هزار متر مربع که در حدود ۸ تا ۱۸ متر از سطح زمین بالاتر است بنا شده و  شامل بخش‌های مختلفی به شرح زیر می‌شود:

• کاخ‌های رسمی و تشریفاتی
• کاخ‌های کوچک و سرای نشیمن
• خزانه پادشاهی
• قلعه‌های دفاعی
• پله‌های ورودی سکو و دروازه خشایارشا

تخت جمشید با کاخ‌ها و ستون‌ها و سر‌ستون‌هایش معروف است که هر کدام از آن‌ها مربوط به یک دوره تاریخی می‌شود.

کاخ‌های آپادانا، تچر، هدیش، ملکه، صد ستون، شورا، موزه تخت جمشید و ساختمان خزانه شاهنشاهی از جمله بناهایی‌اند که در زمان بازدید از این مجموعه ارزشمند تاریخی می‌بینید.

معماری شهر باستانی پارسه

تخت جمشید مجموعه‌ای عظیم است که فقط یک بنا و یا یادگار از گذشتگان نیست. این قصرهای تاریخی نشان‌دهنده فرهنگ و تمدن ایران در هزاران سال پیش است. همانطور که در ابتدای این متن گفتیم ساخت تخت جمشید یا پرسپولیس در ۵۱۸ سال قبل از میلاد مسیح به دستور داریوش بزرگ شروع شد اما در همان زمان کار ساختنش تمام نشد و تا زمان اردشیر سوم ادامه داشت نزدیک به ۱۵۰ سال طول کشید.

برای ساختن این مجموعه از مصالحی مثل سنگ، خشت‌و‌گِل، فلزات گران قیمت ( طلا، نقره و مس)، چوب، گچ، آجر، آهن، عاج، عقیق و لاجورد استفاده کردند. ضخامت دیوارهای کاخ‌ها در حدود ۵/۵ متر بوده و برخی از سنگ‌های استفاده شده در آن نزدیک به ۴۵ تن وزن داشته‌اند.

هخامنشیان در زمان لشکرکشی به مصر، بابل، یونان، آشور و قوم اورارتو با سبک‌های گوناگون معماری آشنا شدند و برای ساختن تخت جمشید معمارهای معروف این سرزمین‌ها را به خدمت گرفتند. به همین دلیل معماری هخامنشی تلفیقی از چندین سبک معماری معروف دنیا در آن زمان بود.

جالب است که بدانید افرادی که برای ساختن این کاخ‌ها کار می‌کردند حقوق می‌گرفتند و بیمه داشتند. 

با اینکه بیش از ۲۵۰۰ سال از عمر تخت جمشید می‌گذرد اما همچنان همه دنیا مبهوت هنر معماری و فرهنگ ایران باستان است.

بیشتر بخوانید: ۵ تا از معروف‌ ترین بازارهای شیراز

جایگاه جهانی پاسارگاد

ارزش و اهمیت مجموعه تاریخی تخت جمشید بر هیچکس پوشیده نیست. با یک سوال ساده درباره تاریخ و تمدن ایران همه ذهن‌ها به سمت تخت جمشید و پاسارگاد می‌رود که روزی پادشاهان پارسی در آن حکومت می‌کردند.

در بررسی‌های انجام شده در این منطقه بیش از ۳۰ هزار گِل نوشته در اندازه‌های کوچک و بزرگ به دست آمده است که از سند‌ها مهم تاریخی دوران هخامنشی‌اند. این سندها هر کدام برای یک قانون بوده‌اند و بعضی از آن‌ها در حال حاضر در آمریکا هستند و نگهداری می‌شوند.

طبق نوشته‌های تعدادی از این لوح‌ها زن‌ها هم در آن زمان پا‌به‌پای مرد‌ها کار می‌کردند و بیمه داشتند. زن‌ها و مرد‌ها حقوقی برابر داشتند و زن‌ها اجازه کارهای نیمه‌ وقت هم داشتند. زن‌ها برای زایمان حقوق داشتند و کودکان هم از حقوق و جایگاه اجتماعی مشخصی برخوردار بودند.

جایگاه جهانی و اعتبار این اثر تاریخی باعث شد در سال ۱۹۷۹در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود تا تحقیق و کاووش‌های بیشتری برای پی بردن به راز و رمز‌های معماری و فرهنگ هخامنشیان در آن انجام گیرد.

چهار کتیبه روی دیوارهای جنوبی تخت جمشید قرار دارد که روی آن‌ها این گفته‌های داریوش را نوشته‌اند:

«این سرزمین را اهورامزدا از دشمن، از سال بد، از دروغ بپایاد. بدین سرزمین دشمن، بدسالی، دروغ میاد. این را من از اهورامزدا با ایزدان خاندان شاهی به نماز خواستارم.»

نام صحیح تخت جمشید

پارسه یا پرسپولیس نام باشکوه‌ترین و زیباترین شهر ایران باستان است. پرسپولیس در زبان یونانی شهر پارسیان ترجمه می‌شود که نام درست این شهر است، اما همه از نام تخت جمشید برای شناساندن آن استفاده می‌کنند. آغاز ساخت شهر پارسه در دوران هخامنشیان و پادشاهی داریوش بزرگ بوده است. در طی سال‌های بعد هم جانشینان او مسیر را ادامه دادند تا چنین شهر باشکوهی ساخته شود.

پس این شهر ربطی به پادشاهی جمشید که هزاران سال بعد از هخامنشیان به سلطنت رسید، ارتباطی ندارد. اما به خاطر این که ایرانیان جمشید را نماد سازندگی و آبادانی ایران می‌دانستند، این شهر را به نام تخت جمشید می‌شناسند. البته در شاهنامه هم شعرهایی آمده که از اسم تخت جمشید برای این مکان استفاده شده؛ همین هم باعث شده که نام تخت جمشید برای این مکان مرسوم شود. به طور کلی نام درست این شهر پارسه یا پرسپولیس است.

بیشتر بخوانید: راهنمای سفر زمینی به شیراز

چگونگی ساخت تخت جمشید

در مورد این که تخت جمشید یک شاهکار در عرصه معماری و هنر است هیچ شکی وجود ندارد. اما وقتی تنها بازمانده‌های این اثر تاریخی باشکوه را از نزدیک ببینید، اولین سوالی که در ذهنتان نقش می‌بندد این است که چطور ممکن است در آن دوره و زمانه چنین ستون‌های بلندی ساخته شود؟ چطور ممکن است بدون ابزارهای امروزی مجسمه‌های به این بزرگی را بالای ستون‌ها کار گذاشته باشند؟! این مسئله آنقدر عجیب هست که بتوانید با قطعیت بگویید پس حتماً غول‌ها واقعاً وجود داشته‌اند!

اما جدا از شوخی چندین نظریه در مورد چگونگی ساخت کاخ‌های تخت جمشید وجود دارد. این نظریه‌ها را در ادامه با هم بررسی می‌کنیم:

1ـ نویسنده معروف جیم هیکس (Jim Hicks)  کتابی به نام پارسیان درباره تخت جمشید نوشته است. او در این کتاب ذکر کرده که برای کار گذاشتن قطعات پائینی ستون‌های چند تنی که از جنش سنگ بودند، احتمالاً از سطح شیب دار استفاده شده است.

او بر این باور است که کارگران با استفاده از طناب‌های کلفت و گوه‌های مثلثی و چوبی، و با کمک اهرم، قطعات 23 تنی ستون‌ها را اول از سطح شیب دار محکم آجری به سمت بالا می‌کشاندند. در نهایت این قطعات بدون استفاده از هیچ ملاتی روی پایه ستون‌ها نصب می‌شدند.

2ـ در نظریه‌های دیگر آمده که چون فاصله بین ستون‌ها بسیار کم است، استفاده از سطح شیب دار برای جابه جایی امکان پذیر نیست. پس باید از چیزی مثل جرثقیل برای این کار استفاده می‌شد. اگر بخواهیم خیلی راحت و ساده این مسئله را برای شما توضیح دهیم باید بگوییم که ترکیبی از چند قرقره و اهرم در کنار هم، می‌تواند عملکردی مثل همان جرثقیل را داشته باشد. یعنی به طور مثال نیروی شما را پنج برابر بیشتر می‌کند. مثلاً اگر یک کارگز بتواند 50کیلوگرم بار را جابه جا کند، با کمک این سیستم 250کیلوگرم را به راحتی جابه جا می‌کند.

بیشتر بخوانید: تفریح و سرگرمی در شیراز | آشنایی با مکان های تفریحی شیراز

در ادامه اطلاعات تخت جمشید و کاخ‌های مختلف آن را با شما در میان می‌گذاریم. این بنای عظیم و با شکوه از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است. برای کشف هر کاخ و قدمت آن، نام آن در گذشته و این که برای چه کاری از آن استفاده می‌شده، زمان زیادی صرف شده است. باستان شناسان زیادی برای درک معانی و مفهوم کتیبه‌های موجود در تخت جمشید دست به کار شده‌اند. اما هنوز هم که هنوز است همه آن‌ها خوانده نشده‌اند. رمز و رازهای زیادی هنوز در این کاخ بی‌نظیر وجود دارد که انگار تا ابد در آن دفن شده است.

کاخ دروازه کشورها

این کاخ به نام‌های کاخ دروازه ملل و دروازه خشایارشا هم شناخته می‌شود، جزو کوچکترین کاخ‌های تخت جمشید است. این کاخ یک اتاق مربعی شکل است که 4 ستون دارد. درگاه‌های سنگی بسیار بزرگی در سه طرف این اتاق وجود دارد که با مجسمه‌های بزرگ سنگی تزئین شده‌اند. درگاه جنوبی این کاخ ساده است اما سه درگاه دیگر با مجسمه‌هایی شبیه گاو و صورتی از یک مرد با ریش و موهای بلند که تاجی بر سر دارد، مزین شده‌اند. هنوز هم باقیمانده‌های این مجسمه‌ها در تخت جمشید دیده می‌شود. بعد از عبور از دروازه کشورها وارد کاخ آپادانا خواهید شد.

کاخ آپادانا، اتاق انتظار برای دیدن پادشاه

آپادانا نام یکی از اصلی‌ترین و قدیمی‌ترین کاخ های تخت جمشید است که به فرمان داریوش بزرگ ساخته شده است. از این کاخ برای برپایی مراسم‌های مهمی مثل جشن نوروز و پذیرش نماینده‌های کشورهای وابسته استفاده می‌شد. کسانی که برای ملاقات با پادشاه به تخت جمشید می‌آمدند، بعد از عبور از دروازه کشورها وارد کاخ آپادانا می‌شدند. اگر به حکاکی‌های روی دیوارهای این کاخ دقت کنید تصویر مردمی را می‌بینید که با لباس‌های مختلف، هدایایی در دست دارند تا به حضور پادشاه بروند. با دقت به نحوه لباس پوشیدن کسانی که روی سنگ‌ها حکاکی شده‌اند، به خوبی می‌توانید قومیت‌های مختلف را درک کنید.

در زمان‌های گذشته که مثل امروز خانه‌های چند طبقه و برج وجود نداشت، کاخ‌های مرتفع نشانه‌ای از جلال و شکوه بودند. به همین دلیل هم کاخ آپادانا در ارتفاعی حدود ۵متر بالاتر از دروازه کشورها ساخته شده است. برای راحت‌تر شدن رفت و آمد بین کاخ های تخت جمشید، راه‌های ارتباطی زیادی بین آن‌ها برقرار کرده بودند. پله‌هایی در قسمت جنوب غربی این کاخ، پل ارتباطی بین کاخ آپادانا و کاخ دیگری به نام تچرا شده است.

این کاخ بر پایه ۷۲ ستون بنا شده بود که امروزه فقط ۱۴ ستون آن باقی مانده است. ستون های ایوان کاخ به شکل استوانه‌ای ساخته شده بودند اما ته ستون های میانی همگی مربع هستند. ارتفاع این ستون‌ها آنقدر زیاد هست که موقع نگاه کردن به بالاترین نقطه‌ی آن‌ها کلاه از سر شما میافتد! حدود ۲۰متر ارتفاع این ستون‌هاست که بلندترین ستون‌های کل تخت جمشید محسوب می‌شوند. سرستون‌هایی به شکل شیر غران افسانه‌ای و گاو دو سر ابهت این کاخ را چندین برابر کرده‌اند. تالار اصلی کاخ آپادانا در ابعاد ۶۰ در ۶۰ متری ساخته شده بود. ۳۶ ستون برای پایدار ماندن سقف سالنی به این عظمت ایجاد شده که در ۶ردیف ۶ تایی قرار دارند. نظمی که برای ساخت تخت جمشید به کار گرفته شده واقعاً حیرت انگیز است.

کاخ صد ستون، محل جمع شدن سپاهیان

بعد از کاخ آپادانا، کاخ صد ستون دومین کاخ بزرگ تخت جمشید است. ساخت این کاخ به دستور خشایارشا آغاز شده و در زمان اردشیر اول به پایان رسیده است. تالار مرکز این کاخ همانطور که از اسمش پیداست، صد ستون دارد. ستون‌هایی که در ۱۰ ردیف ۱۰تایی چیده شده‌اند و ۱۴متر ارتفاع دارند. متاسفانه ستون‌های این کاخ هم از جنس چوب بودند و در اثر آتش سوزی چیزی از آن‌ها باقی نمانده است. دو سرستون به شکل گاو دو سر از این کاخ به جا مانده بود که آن هم در سال ۱۹۳۰ به شیکاگو برده شد!

مساحت این کاخ ۴۷۰۰ مترمربع است و ارتفاع آن دو متر پایین‌تر از کاخ آپاداناست. روی درگاه شمالی این کاخ نقش‌هایی از صد سرباز حکاکی شده، به همین دلیل هم کاخ صد ستون را محل دیدار سربازها و سلحشوران با پادشاه می‌دانند. البته نظریاتی هم وجود دارد که این مکان به خاطر وسعت زیادش به عنوان خزانه استفاده می‌شده است.

کاخ تچر، خانه زمستانی تخت جمشید

تچر هم یکی دیگر از کاخ‌هاییست که به دستور داریوش کبیر بنا شده است. روی یکی از کتیبه‌هایی که در این کاخ وجود دارد چنین جمله‌ای نوشته شده: «من داریوش این تچر را ساختم.» اما کلمه تچر به چه معناست؟ تچر یا تچرا به معنی خانه زمستانی است. از معنی این کلمه می‌توان تشخیص داد که چرا داریوش فرمان ساخت این قسمت اصلی کاخ توسط داریوش بزرگ و ایوان و پلکان سنگی جنوبی توسط خشایار شاه و پلکان سنگی غربی توسط اردشیر دوم بنا شده‌ا، ایوان و پلکان سنگی جنوبی توسط خشایار شاه و پلکان سنگی غربی توسط اردشیر دوم بنا شده است. وقتی از باقیمانده‌های این کاخ بازدید می‌کنید، حتماً قدم زدن این پادشاهان بزرگ را در محوطه کاخ تصور کنید. حس و حال عجیبی که این فضا به شما منتقل می‌کند را نمی‌توان با کلمات وصف کرد.

اگر بخواهیم بنای این کاخ را بررسی کنیم باید بگوییم که این کاخ روی سکویی که ۵.۲ متر بالاتر از کاخ آپادانا قرار دارد، ساخته شده است. در تالار اصلی کاخ تچر که مستصیلی شکل است، ۱۲ستون وجود دارد که در سه ردیف چهارتایی قرار گرفته‌اند. از آن جایی که چیزی از ستون‌های کاخ تچر باقی نمانده، می‌توان نتیجه گرفت که از جنس چوب ساخته شده بوده‌اند.

به کاخ تچر کاخ اینه هم گفته می‌شود چون سنگ‌هایی که در ساخت آن استفاده شده، در مقایسه با سایر کاخ‌ها بسیار صاف و صیقلی هستند. کتیبه‌های بسیار ارزشمندی هم در این کاخ دیده می‌شود. کتیبه‌هایی از داریوش بزرگ، خشایار شاه و اردشیر دوم در این کاخ وجود دارد. حتی سنگ‌نوشته‌هایی از دوران بعد از هخامنشیان در این کاخ دیده شده که به زبان پهلوی نوشته شده‌اند.

بیشتر بخوانید: معرفی ۵ تا برترین اقامتگاه‌های شیراز

کاخ سه درگاهی یا تالار شورا

در مقابل پله‌های شرقی کاخ آپادانا این کاخ ساخته شده که به نسبت سایر کاخ‌ها کوچک محسوب می‌شود. این کاخ در بخش مرکزی تخت جمشید قرار دارد و به همین دلیل آن را به عنوان کاخ مرکزی هم می‌شناسند. از آن جایی که سه درگاه برای ورود به این کاخ تعبیه شده، به آن کاخ سه درگاهی هم می‌گویند. با توجه به حکاکی‌ها و نقش برجسته‌هایی که روی دیوارهای این کاخ دیده می‌شود، از این سالن برای ملاقات پادشاه با بزرگان کشور و جلسات مشورت هم استفاده می‌شده به همین دلیل تالار شورا نام دیگر این کاخ است.

کاخ «ه»، تحول سنگتراشی تخت جمشید

نشانه‌های کوچک و کمی از این کاخ و دیوارهای خشتی آن باقیمانده است. اما سنگ‌های تراشخورده‌ای که در محوطه این کاخ دیده می‌شود، تفاوت زیادی با سایر کاخ های تخت جمشید دارد. همین مسئله تغییراتی که در طی سال‌ها رخ داده و پیشرفت معماری را در گذر زمان نشان می‌دهد.

کاخ هدیش، کاخ اختصاصی خشایارشا

کاخ هدیش با مساحت 2550 مترمربعی، یکی از کاخ‌های مهم تخت جمشید است که نقش خشایارشا بر درگاه‌های بزرگ این کاخ حک شده است. کتیبه‌ی سه زبانه‌ای از خشایارشا بر فراز ایوان کاخ هدیش دیده می‌شود که نام هدیش در آن ذکر شده است. کلمه هدیش، جای بلند ترجمه می‌شود. اتاق مرکزی این کاخ 36 ستون و دو درگاه بزرگ دارد. این احتمال وجود دارد که آتش سوزی تخت جمشید از این مکان آغاز شده باشد. گفته می‌شود که خشایارشا معبدی را در آتن به آتش کشیده شود؛ همین مسئله کینه‌ای را در دل مردم آتن به وجود آورده بود. روایت‌هایی وجود دارد که می‌گوید آن‌ها برای جبران این کینه سوزاندن تخت جمشید را از این کاخ آغاز کردند.

کاخ ملکه

کاخ ملکه اولین کاخیست که توسط خشایارشا ساخته شده است. این کاخ در سمت پله‌های جنوبی کاخ هدیش و در نزدیکی خزانه قرار دارد. زمانی که حفاری‌های مربوط به تخت جمشید شروع شده بود، مکان مناسبی برای اقامت باستان شناسان وجود نداشت. به همین دلیل یکی از کاخ‌ها بازسازی شد تا بتواند به جایی برای اسکان باستانشناسان تبدیل شود. امروزه این کاخ به موزه و دفتر اداری تخت جمشید تبدیل شده است.

آدرس و دسترسی

مجموعه کاخ‌های تخت جمشید در ۵۷ کیلومتری شهر شیراز، در شمال شهر مرودشت، قرار گرفته است. این کاخ‌ها در دامنه‌ کوهی به نام رحمت قرار دارند که برای ایرانی‌ها از نظر معنوی اهمیت زیادی داشته و این تقدس در آثاری از بناهای تاریخی آن نواحی هم دیده می‌شود.

شما برای بازدید از تخت جمشید باید به مرودشت بروید که در ۴۰ کیلومتری شیراز قرار دارد. بعد از اینکه به مرودشت و نزدیکی پاسارگاد رسیدید در قسمت شمالی شهر باید از یک خیابان ۷ کیلومتری عبور کنید تا به کاخ‌های پارسه برسید. اگر می‌خواهید از تهران به سمت مرودشت بروید نزدیک به ۹۳۰ کیلومتر با آن فاصله دارید.

بیشتر بخوانید: بهترین زمان سفر به شیراز

سخن آخر

همه ما می‌دانیم بناهای تاریخی حکایتی از زندگی گذشتگان برای ما و آیندگان دارند و نماد و هویت ملی کشورمان به شمار می‌روند. بهتر است قبل از بازدید از آن‌ها درباه‌شان مطالعه کنیم و با دانش کافی به دیدنشان برویم. همچنین یکی از مهم‌ترین کارهایی که می‌توانیم انجام دهیم مراقبت و محافظت از این میراث ارزشمند است.

شما تا به حال به شهر مرودشت سفر کرده‌اید و آثار دوران هخامنشی را دیده‌اید؟

در هنگام بازدید از کاخ‌های تخت جمشید کدام قسمت از آن نظرتان را جلب کرد؟

منتظر خواندن نظرهای شما خوانندگان عزیز هستیم.