شمارش معکوس برای شروع سال جدید آغاز شدهاست. همهجا بوی نوروز به مشام میرسد. حتی وجود ویروس کرونا هم نتواستهاست مردم را از شور و حال سال نو و رسوم شیرین قبل و بعد از آن دور سازد. یکی از این مراسم، چهارشنبهسوریست. جشنی باستانی که در آخرین شب چهارشنبهی هرسال برگزار میشود و یادآور خاطرات شیرین قاشقزنی، کوزهشکنی، فالگوشی، شاهنامهخوانی و… برای بزرگترهاست. این مطلب شما را در آخرین سهشنبهی سال با خود به گذشتهها میبرد تا با شیوههای سنتی و دیرین برگزاری این مراسم آشنا شوید.
فهرست مطلب
تاریخچهی مراسم چهارشنبهسوری
تاریخچهی مراسم چهارشنبهسوری به قرنها پیش بازمیگردد. ایرانیان باستان معتقد بودند باید تمیز و پاکیزه سال جدید را آغاز کنند، از طرفی آتش را مظهر پاکی و فروغ ایزدی میدانستند و سعی داشتند در این شب تمام وسایل غیرضروری و اضافهی خود را به شعلههای آتش بسپارند و محل زندگی خود را تطهیر کنند. همچنین گذشتگان روز چهارشنبه را نحس میدانستند و به همین دلیل، آخرین چهارشنبهی سال را به برگزاری این مراسم اختصاص میدادند تا این نحسی را با پاکی آتش از بین ببرند و سال جدید از تلخی به دور باشد. همه سرود «زردی من از تو، سرخی تو از من» را سر میدادند، از روی آتش میپریدند و از آتش میخواستند که پاکی، شادابی، سرخی و گرمای خود را به مردم بدهد و بیماری، غم، اندوه و مشکلات را از آنها بگیرد.
در کل چهارشنبهسوری رسمی بوده که در آن وداع با تلخی‌ها و غم و اندوه سال گذشته، سپردن آنها به شعلههای آتش و آرزو برای خیر و خوشی و برکت در سال جدید صورت می‌گرفته‌است. ایرانیان سالیان سال است این رسم را زنده نگه داشته و نسل‌به‌نسل به یکدیگر منتقل کرده‌اند. شاید یکی از معدود رسومات چهارشنبهسوری که از گذشته تا به امروز باقی‌مانده‌است، پریدن از روی آتش باشد؛ اما متاسفانه بسیاری از این رسوم در گذر زمان به فراموشی سپرده شده و جای خود را به بازی‌های ترقه‌ای و مواد منفجره‌ی پرخطر و تولید اصوات آزاردهنده در کوچه و خیابان‌ها داده‌اند؛ به جای اینکه سلامتی و خوشی و برکت برای سال جدید از آتش گرفته‌شود، سلامتی با آتش و ترقه به‌خطر می‌افتد. اگر پای صحبت بزرگ‌ترها بنشینید و آنها خاطرات خود از مراسم چهارشنبهسوری در گذشته را برای‌تان بازگو کنند، مطمئنا شگفت‌زده خواهیدشد که چگونه این مراسم شیرین در گذر زمان به میدان جنگ بدل شدهاست! در ادامه به چندمورد از این رسومات اشاره می‌کنیم.
قاشقزنی؛ پای ثابت خاطرات بزرگ‌ترها
قاشقزنی از همان رسوماتیست که نسل امروز با آن بیگانهاند؛ اما در گذشته یکی از اصلیترین و البته بامزهترین مراسم چهارشنبهسوری بودهاست. به این شکل که دختران و پسران جوان چادری بر سر خود میانداختند تا چهرهشان مشخص نشود و بعد با کاسه و قاشقی راهی خانهی همسایگان و آشنایان خود میشدند، دم در منزل آنها میایستادند و قاشق را روی کاسه میکوبیدند. صاحبخانه در را باز میکرد و آجیل چهارشنبهسوری، شیرینی، شکلات، نقل و گاهی پول در کاسهی آنها میریخت. کسی که با کاسهی خالی راهی منزل نمیشد، به معنی این بود که حاجتروا میشود! ریشهی قاشقزنی احتمالا به این عقیدهی گذشتگان بازمیگردد که ارواح از پنج روز آخر سال تا پنجم فروردین آزاد میشوند و به خانهی خانواده و عزیزان خود سر میزنند تا از آنها برکت و یادبودی بگیرند.
مراسم فالگوشی در چهارشنبه سوری!
بدون شک یکی از جالبترین مراسم چهارشنبهسوری همین رسم است! در این رسم بامزه افراد به خصوص جوانان برای بازگشایی بخت، سفر زیارتی یا هر حاجت دیگری که داشتند نیت میکردند، بر سرگذر خیابان که نماد گذر از سختیها بود یا پشت دیوارها میایستادند و به صحبتهایی که میان عابران ردوبدل میشد گوش میدادند و به آنها تفال میزدند. اگر صحبتی که از عابران میشنیدند خیر بود، آن حرفها به فال نیک گرفتهمیشد و به این معنی بود که شنونده در سال جدید حاجتروا خواهدشد و اگر حرف تلخ و ناخوشایندی از عابران شنیدهمیشد، بدین معنا بود که شنونده به حاجت خود نخواهدرسید! مثلا اگر پسر یا دختری شخصی را برای ازدواج مدنظر داشت، به حرفهای عابران گوش میکرد؛ اگر صحبت آنها خیر بود، یعنی به شخص موردنظر خود خواهدرسید و اگر صحبتها خیر نبود، یعنی عاشقها به هم نخواهندرسید!
کوزه بشکن تا بلا دور شه!
بعد از پایان مراسم پریدن از روی آتش، نوبت به کوزهشکنی می‌رسید. این رسم که بیشتر توسط خراسانی‌ها انجام میشد، بدین شکل بود که داخل کوزه‌های سفالی و قدیمی یک سکه‌ی کم‌ارزش، مقداری ذغال به نشانه سیاه‌بختی و مقداری نمک به نشانه شور‌بختی می‌ریختند و آن را دور سر تمام اعضای خانواده می‌گرداندند. کوزه را با زمزمه‌ی جمله‌ی «درد و بلای خانه را ریختم به توی کوچه» به پایین پرتاب میکردند و بعد از آن کوزه‌ای نو را جایگزین آن می‌ساختند، البته در بسیاری از نقاط ایران این رسم به طرق مختلف انجام میشد. اعتقاد گذشتگان بر این بود که بلا و بدیمنی با کوزه‌ی کهنه از خانه و اهالی آن به دور خواهدشد! این رسم هنوز هم در بسیاری از مناطق ایران برگزار میشود.
گره از بختم باز کن!
گره‌گشایی هم یکی دیگر از رسومات قدیمی‌ست که متاسفانه در گذر زمان رو به فراموشی رفته‌است! در این مراسم افرادی که اعتقاد داشتند گره به بخت‌شان خورده‌است یا حاجتی داشتند، شب چهارشنبهسوری گوشه‌ی چادر، لباس، دستمال یا پارچه‌ای را گره میزدند و در کوچه یا سرگذر میایستادند، بعد از اولین نفری که بر سر راه‌شان قرار گرفت میخواستند تا گره را باز کند. بازشدن گره این نوید را به شخص نیت‌کننده می‌داد که در سال جدید گره از بخت‌ش باز خواهد شد و به مراد دل خود خواهدرسید! این رسم هم یکی از رسومات شیرینی‌ست که تنها قدیمی‌ها آن را به خود دیده‌اند.
شال‌اندازی
شال‌اندازی هم از جالبترین مراسم چهارشنبهسوری قدیمی‌ها به شمار می‌رود؛ اما متاسفانه نسل امروز کمتر با آن آشنا هستند. شیوه‌ی برگزاری این مراسم بدین شکل بود که جوان‌تر‌ها چند دستمال حریر و ابریشمی را به یکدیگر گره میزدند و از آنها طنابی رنگین و بلند می‌ساختند؛ بعد یک سر طناب را از طریق روزنه‌ی دودکش به خانهی همسایه می‌فرستادند و با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه خود می‌ساختند. صاحبخانه که منتظر این پارچه‌ی رنگی بود، هدایای خوراکی خود را داخل شال می‌گذاشت و آن را گره می‌زد و با تکانی کوچک صاحب شال را متوجه می‌ساخت. هر خوراکی در درون این شال تعبیری داشت؛ نان نشانه نعمت، شیرینی نشانه شیرین‌کامی، انار نشانه اولاد زیاد در آینده، گردو نشانه طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت در برابر دشواری‌ها، کشمش نشانه پربارانی در سال آینده و سکه‌ی نقره نشانه‌ی سپیدبختی تلقی میشد.
مهره به آب انداختن!
مهره به آب انداختن یکی از رسوم جالب قمی‌ها به‌خصوص روستاییان قم در شب چهارشنبهسوریست و جالب است که هنوز هم اکثر قمی‌ها بدان وفادار مانده‌اند. شیوه‌ی برگزاری این مراسم بدین شکل است که اهالی خانه همگی دور هم جمع میشوند و کوزه‌ای را آب می‌کنند. هرکدام از اعضای خانواده مهره‌ای را درون کوزه می‌اندازند و بعد بزرگتر خانواده کتاب حافظ را باز می‌کند. کوچک‌ترین عضو جمع مهره‌ای را از داخل کوزه برمی‌دارد؛ آن مهره متعلق به هرکس که باشد، شعر آن صفحه برای اوست!
تجربه‌ی برگزاری مراسم چهارشنبهسوری و سال نو در شهر مقدس قم و درکنار حرم باشکوه حضرت معصومه (ص) هم لذتی دارد! برای اجاره خانه در قم می‌توانید تاریخ رفت و برگشت سفر خود را در وبسایت اتاقک وارد کنید و اقامتگاه‌های مدنظر خود را به راحتی پیدا کنید.
بدون شک چهارشنبهسوری هم مانند دیگر مراسم ایرانی، هر هرنقطه از ایران به شیوههای مختلفی برگزار میشود؛ اما فلسفه‌ی آن در همه جا یکی‌ست؛ جشن استقبال از سال نو، سپردن غم، بیماری و تلخی‌های سال قبل به شعلههای آتش و آرزو برای سلامتی، برکت و سعادت برای همه در سال جدید. امید که روزی شیوههای پرخطر برگزاری مراسم چهارشنبهسوری که در سال‌های اخیر باب شده‌اند، از بین رفته و جای خود را به همان رسوم شیرین و زیبای سنتی بدهند.
